Vakgroep Moraal en Wijsbegeerte: een historiek, 1960-2010

Zelden heeft een vakgroep aan de Universiteit Gent zo een grote impact gehad op het maatschappelijke leven/denken als de vakgroep Moraalwetenschap. Enerzijds door het stellen van controversiële standpunten, anderzijds door haar grote stem in het publieke debat. 

De eerste aanzetten

De oprichting van de vakgroep is ingebed in de maatschappelijke omstandigheden van eind jaren ’50, begin jaren ‘60. Tot dat ogenblik kon iedere leerkracht het vak niet-confessionele zedenleer geven. Om het vak een betere invulling te geven is er nood aan een goede opleiding voor leerkrachten zedenleer. Het Humanistisch Verbond probeert deze leegte op te vullen met studiedagen. Hier staan verschillende invalshoeken en interdisciplinariteit centraal. De drijvende krachten achter dit verbond zijn Lucien De Coninck, Leo Apostel, Jaap Kruithof en Willy De Coster. De inspanningen van het Humanistisch Verbond vormen samen met het Schoolpact uit 1958 de voorbode voor de oprichting van de vakgroep Moraalwetenschappen in 1962, die onder meer bevoegd wordt voor de opleiding van de leerkrachten zedenleer.

De feitelijke oprichting

Eenvoudig gesteld begint de geschiedenis van de moraalwetenschappen aan de Universiteit Gent met de benoemingen van Leo Apostel en Jaap Kruithof. Maar zo simpel is het uiteraard niet. Samen leggen zij de basis voor de opleiding moraalwetenschappen als tegenpool van het katholieke Leuven. Vooral de multidisciplinaire aanpak staat centraal. Biologie, economie en psychologie zijn maar enkele voorbeelden van lesvakken uit deze nieuwe richting. Daarnaast hanteren Apostel en Kruithof ook een pluralistische aanpak. Dit komt erop neer dat men ook rekening houdt met de dominante katholieke stellingen. Hier vormt zich een kleine breuk met het Humanistisch Verbond.

De benoeming van Leo Apostel tot verantwoordelijke voor het vak zedenleer is binnen die tijdsgeest revolutionair. De jaren voordien werd dit vak gedoceerd door een tegenpool van Apostel, de katholieke prof. Edgard de Bruyne, bij wie Kruithof doctoreerde. Zowel Kruithof als Apostel zijn vrijzinnig en politiek links, wat mee zal leiden tot het revolutionaire karakter van de vakgroep. 

Leo Apostel en Jaap Kruithof

Iedere docent heeft zijn eigen lesstijl. Dit is niet anders bij Apostel en Kruithof. Leo Apostel wil de richting vooral op wetenschappelijke leest schoeien. Jaap Kruithof daarentegen heeft meer voeling met maatschappelijke problemen of fenomenen. Desondanks is ook Leo Apostel maatschappelijk geëngageerd en werkt ook Jaap Kruithof op een wetenschappelijke manier.

Er is ook steeds plaats voor discussie binnen hun lessen. Het discussiëren en openbreken van taboes heeft een enorme aantrekkingskracht op jongeren die opgroeien in een tijd van verandering, met bijvoorbeeld de seksuele revolutie en  de opkomst van het communisme,...). Kruithofs visies zijn vaak zwart-wit waardoor hij zelden of nooit van zijn wereldbeeld is af te brengen.

Uiteindelijk breekt in maart 1969 op de Blandijn, het epicentrum van de moraalwetenschappen in Gent, een enorme protestactie uit. Tijdens deze studentenprotesten spelen ook vele professoren van de vakgroep moraalwetenschappen een belangrijke rol.

Tijd voor vernieuwing...

In 1976 worden opnieuw vernieuwingen aangebracht in het lesprogramma van de moraalwetenschappen. Doorheen de jaren zullen er heel wat hervormingen doorgevoerd worden, zowel op vraag van de studenten als docenten. Er is een tendens waar te nemen tot meer autonomie t.o.v. de wijsgerige vorming. De funderingen van de opleiding blijven echter dezelfde, namelijk: multidisciplinair werken, een kritische stelling innemen op een wetenschappelijke manier en een wetenschappelijke houding aannemen tegenover morele stellingen.

Etienne Vermeersch

Professor Etienne Vermeersch is één van de levende voorbeelden van deze visie. Ieder standpunt of iedere evidentie verdedigt Etienne Vermeersch of maakt hij met de grond gelijk, telkens echter op basis van wetenschappelijke argumenten.

In 1967 wordt Etienne Vermeersch benoemd als gewoon hoogleraar aan de vakgroep. In het kader van de moraalwetenschappen fixeert hij zich niet alleen op het gebied van de bio - ethiek, milieu- en cultuurfilosofie maar ook op algemene en maatschappelijke problemen. Hij is één van de wegbereiders van de euthanasie- en abortuswet op het einde van de jaren ’90.

Zowel zijn invloed als publiek opiniemaker, maar ook als vakgroep voorzitter en academicus zijn van groot belang. Volgens huidig decaan Freddy Mortier is het onder Vermeersch dat er een soort van institutionalisering van de vakgroep plaats vindt. Namelijk het creëren van een koepel over zowel de wijsgerige filosofie als de moraalwetenschappen. Toch loopt niet alles van een leien dakje binnen de vakgroep moraalwetenschappen. Onderlinge conflicten over werkwijzen en visies leiden tot openbare twisten en bemoeilijken de werking van de sectievergaderingen. Gelukkig gaat de invloed van Etienne Vermeersch veel verder dan zijn lesgeven en zijn maatschappelijk engagement.

Bij de oprichting van de eigenlijke vakgroep Moraalwetenschappen, ter vervanging van de sectievergaderingen in 1993, weet hij een eenheid te creëren in het landschap van interne conflicten. Op die manier is de werking van de vakgroep tot op de dag van vandaag zeer professioneel, wetenschappelijk en internationaal gericht.

Maatschappelijk engagement

Wat de vakgroep misschien wel het meeste naam en faam bezorgt, is het grote maatschappelijke engagement dat ze de voorbije 50 jaar hebben getoond. Het was/is iets dat altijd hoog in het vaandel wordt gedragen door de Gentse moraalwetenschappers.

De eerste in deze traditie is Jaap Kruithof. Hij is naast academicus ook een bekend opiniemaker. Naast zijn academische wetenschappelijke verplichtingen is hij ook een graag geziene gast op debatavonden, lezingen,... Vaak wordt er gezegd: “Kruithof heeft in alle zalen van Vlaanderen gesproken. Behalve de parochiezalen dan.” Hij schrijft/spreekt over de (inter)nationale politiek, actuele thema’s, ethiek, maatschappelijke problemen,... Hij is een links opiniemaker die het kapitalistische systeem sterk in twijfel trekt en op die manier het neoliberalisme bekritiseert. Ook Etienne Vermeersch, die een belangrijke rol speelt in het tot stand komen van een abortus- en euthanasiewetgeving, eist een belangrijke positie op in het publieke debat.

In hun spoor ontwikkelt zich een 'Gentse traditie' van belangrijke en invloedrijke intellectuelen die de Blandijn bevolken: zowel Koenraad Raes, Ronald Commers en later Johan Braeckman treden in de voetsporen van Kruithof en Vermeersch als kritische denkers in het publieke debat. Koenraad Raes kent vooral in de jaren ’90 een enorm grote weerklank. Hij is nauwelijks van het scherm weg te slaan als analist. Later gaat hij ook zijn kans in de gemeentepolitiek, waar hij in de Gentse gemeenteraad zetelt voor de SP.A.

De jaren 2000

Johan Braeckman is momenteel één van de speerpunten in het maatschappelijk debat van de Gentse moraalschool. Hij is de strijdende stem tegen het creationisme en wordt vaak geconsulteerd voor ethische kwesties. De traditie van Apostel, Kruithof, Vermeersch en nu ook Braeckman is een typisch kenmerk van die Gentse moraalschool. Naast hun (inter)nationale publicaties en conferenties tonen ze ook een enorm engagement voor het maatschappelijke debat.

Om het met een boutade van J. Braeckman te zeggen: “In die zin doen wij nu echt aan moraalwetenschap: op een wetenschappelijke manier bestuderen hoe mensen morele wezens zijn. Men deed dat vroeger ook al, maar misschien breekt het pas nu echt goed door dankzij de mogelijkheid om diverse wetenschappelijke disciplines te integreren.”

[Jan Naert en Else van den Heede]

Bibliografie

- DE COCK (N.), De moraal aan het verhaal. Een reportage over de beginjaren van 40 jaar Gentse Moraalwetenschappen. In: Ethiek en Maatschappij, 2003, nr. 3 en 4, p. 189-209.
- COOMAN (S.), Interview met prof. Johan Braeckman n.a.v. het overlijden van em. prof. Jaap Kruithof, In: Ethiek & Maatschappij, jrg. 12, nr. 2; juni, 2009, p. 1-7.
- Dwarsdenken. Omtrent Jaap Kruithof. (Berchem, EPO, 1989).
-  DE VISSCHER (J.), De morele en ideologische bewogenheid van Jaap Kruithof, In: Ons Erfdeel, 33, 1990, pp. 494-500.
- VERMEERSCH (E.), “Universiteit Gent verliest met Jaap Kruithof een van zijn iconen”, In: De Standaard, 27/02/2009
- www.etiennevermeersch.be (geraadpleegd 14 november 2011), www.schamper.be (artikels over Koenraed Raes, Freddy Mortier, Jaap Kruithof,...) (geraadpleegd op 14 november 2011)
- Interview met Freddy Mortier, 23 november 2011.

Een persoonlijk relaas over de vakgroep Moraalwetenschap biedt: Vannieuwenburg, Alain. "De kritische Blandijn." DeMens.nu. Laatst gewijzigd 28.03.2021. https://demens.nu