Van den Enden, Hugo (1938-2007)
Hugo Van den Enden was een filosoof met een streng wetenschappelijke aanpak en was in dat opzicht een neopositivist. Als bio-ethicus richtte hij zijn denken op de ethisch-maatschappelijke kwesties van zijn tijd en was hij een belangrijke publieke voorstander voor abortus en euthanasie.
Onder invloed van Uyttersprot, Apostel, Kruithof en Wagner
Hugo Van den Enden is geboren in Antwerpen op 27 juni 1938. Hij volgt de humaniora (Grieks-Latijnse) bij de Jezuïeten in het Xaveriuscollege van Borgerhout en studeert daarna Germaanse filologie en Wijsbegeerte aan de Gentse universiteit. Zijn eerste leermeester is professor Uyttersprot, die hij erg waardeert. Daarna is de confrontatie met de professoren Apostel en Kruithof voor zijn verdere ontwikkeling beslissend.
Als tiener en als jonge student gaat zijn belangstelling overwegend uit naar de literatuur, vooral de Duitse, en naar de muziek van Wagner. Zowel het muzikale als het muziektheoretische werk van die componist kent Van den Enden reeds in de humaniora door en door. Hij is al vroeg ongelovig geworden en zijn wereldbeschouwing als eerstejaarsstudent wordt sterk door Goethe bepaald en door de gebroeders Jünger, vooral Friedrich Georg, over wie hij een voortreffelijke licentieverhandeling schrijft. Hoewel Van den Enden goed vertrouwd is met de artistieke en geesteswetenschappelijke tradities, zal hij in zijn latere leven een eerder neopositivistische visie op wetenschap en wijsbegeerte ontwikkelen.
Ethicus
Na zijn licentie Germaanse behaalt Van den Enden op aansporing van Kruithof ook het licentiaatsdiploma wijsbegeerte en wordt voor enige tijd leraar: hij moet immers vrouw en kinderen onderhouden. In 1964 wordt hij assistent bij Kruithof waar hij uiteindelijk in 1972 zal doctoreren met een studie over het vroege werk van Karl Marx. Hij interesseert zich voor de ethisch-politieke kwesties die de maatschappij bezig houden. Kruithof en Van Ussel, die de discussies over jeugdseksualiteit en contraceptie gelanceerd hadden, vinden in hem een actieve bondgenoot. Maar al snel verplaatst Van den Enden het debat naar een terrein waar ze hem slechts schoorvoetend kunnen volgen.
Abortuswet
Zijn eerste en blijvende verdienste voor de ethische ontvoogding in België, is zijn inzet voor de abortuswet. In talloze lezingen en artikels over dit onderwerp maakt hij brandhout van de argumenten van de tegenstanders en dat leidt in 1971 tot het boek Abortus, pro en contra (Wereldvenster), dat ook in Nederland veel succes kent. Maar lang voor de abortuswetgeving in België uiteindelijk tot stand zal komen (1990), engageert Van Den Enden zich reeds voor een nieuwe strijd.
Waardig sterven
Van den Enden is oprecht verontwaardigd over het gebrek aan respect voor het lijdende, stervende individu. In 1983 wordt de Vereniging voor het Recht op Waardig Sterven gesticht, waarvan Van den Enden jarenlang de actieve ondervoorzitter van is. Ook over het thema van euthanasie geeft hij talloze lezingen en publiceert hij artikels in binnen- en buitenland. Zo ontstaat in 1995 Ons levenseinde humaniseren. Over waardig sterven en euthanasie (VUB Press). De Belgische euthanasiewet treedt in werking op 23 september 2002 en voor die gelegenheid brengt Van den Enden een herziene uitgave van dit boek in 2004.
Zowel de abortuswet als de euthanasiewet beantwoorden niet volledig aan het ideaal dat Hugo voor ogen had. Toch is het een feit dat hij de vreugde beleefd heeft de twee belangrijkste doelstellingen op het ethisch-politieke vlak waarvoor hij jarenlang heeft gestreden, in een grote mate te zien realiseren. In beide gevallen, zowel wat betreft de euthanasie- als de abortuswet, mocht hij zonder aarzelen het woord van Goethe (1792) op zichzelf toepassen: “wir sind dabei gewesen”.
Denker en docent aan de UGent
Van den Enden wordt in 1977 docent en in 1985 hoogleraar aan de faculteit Letteren en Wijsbegeerte. Honderden studenten maken hem mee als een briljante lesgever en door zijn bijdrage tot de vorming van de leraars Moraal is, indirect, zijn invloed op talloze jongeren aanzienlijk.
Ook op onderzoeksvlak is hij verdienstelijk. Zijn belangrijkste publicaties worden naar aanleiding van zijn emeritaat in 2003 door zijn collega’s Johan Braeckman en Etienne Vermeersch gebundeld in Op het scherp van de rede. 40 jaar kritisch denken (Garant). Naast de teksten voor een breder publiek vindt men hier enkele strikt wetenschappelijke bijdragen tot de ethiek en de wijsbegeerte, die getuigen van de scherpte van zijn analytisch denken. Naast zijn magistrale tekst over de vrije wil is ook zijn analyse van de wetenschapskritiek van de Frankfurter Schule zeer relevant: een groot deel van het ‘postmodernistisch’ denken kan men met vergelijkbare argumenten ontkrachten.
Naast de diepe overtuiging van de eindigheid van ons persoonlijk bestaan, de afwezigheid van een transcendente god en het besef dat we zelf van ons leven iets moois moeten maken, kende Van den Enden een drang om als mens en als filosoof iets te betekenen voor de medemens en de maatschappij.
Van Den Enden overlijdt op 68-jarige leeftijd na 17 dagen onomkeerbare coma in omstandigheden die hij zijn leven lang had bestreden.
Etienne Vermeersch
emeritus-hoogleraar vakgroep Wijsbegeerte en Moraalwetenschap UGent
13 december 2016
Deze tekst is een bewerking van de lijkrede die de auteur uitsprak op 23 januari 2007. De integrale tekst vind je hier.
Hoe verwijs je naar dit artikel?
Vermeersch, Etienne. "Van den Enden, Hugo (1938-2007)." UGentMemorie. Laatst gewijzigd 13.12.2016. www.ugentmemorie.be/personen/van-den-enden-hugo-1938-2007.
Bibliografie
Een persoonlijk relaas over de vakgroep Moraalwetenschap biedt: Vannieuwenburg, Alain. "De kritische Blandijn." DeMens.nu. Laatst gewijzigd 28.03.2021. https://demens.nu