Raes, Koen (1954-2011)
Koen Raes was een kind van mei ’68, een voorvechter van sociaal-economische gelijkheid, de naamgever van Schamper en wordt door vele generaties studenten herinnerd als een eigenzinnig lesgever. Dat hij een bijzondere academicus, een bijzondere intellectueel en een bijzondere links geëngageerde denker was, getuigen de vele in memoriams die verschenen bij zijn overlijden in 2011. Onder meer Etienne Vermeersch, Peter De Graeve, Yves Desmet, Daniël Termont, Caroline Gennez, Lise Eelbode, Paul Van Cauwenberge en Karl van den Broeck brachten hulde aan Raes. Onderstaand stuk van Patrick Loobuyck is een adaptatie van zijn hulde die verscheen in De Morgen van 5 mei 2011.
Geliefde verhalen van alledaagse zedelijkheid
Toen ik in mijn laatste jaar godsdienstwetenschappen zat, ging er aan de Leuvense faculteit Godsdienstwetenschappen een debat door over godsbeelden en atheïsme. Twee sprekers gingen met elkaar in discussie: een theoloog uit eigen huis en Koen Raes van de Universiteit Gent. Ik had toen nog niet lang het atheïsme omarmd en vond zijn betoog erg inspirerend. Maar Raes maakte ook indruk, een charmante indruk, op tal van mijn medestudenten godsdienstwetenschappen. Allen waren aangenaam verrast over de genuanceerde en open manier waarmee hij zijn humanisme verdedigde. Koen Raes was een bevlogen en begenadigd spreker – zoveel was duidelijk na die eerste ontmoeting.
Een filosoof in de wereld
Ik ben natuurlijk niet de enige die Raes zijn lessen, lezingen en publieke optredens wist te smaken. Raes was geliefd bij studenten en werd door allerlei middenveldorganisaties gevraagd om zijn licht te laten schijnen op maatschappelijke en morele problemen. Hij ging de boer op, Vlaanderen rond en was zodoende het tegendeel van een ivoren toren academicus. Ik hoor het hem nog zeggen: “ik ben blij dat mensen als Leo Apostel, Jaap Kruithof en Etienne Vermeersch met de traditie hadden gebroken dat filosofen enkel met ‘de existentialiën van het zijn van het zijnde’ moesten bezig zijn”. Geen wereldvreemde filosofie bij Raes, maar betrokkenheid en engagement voor een betere wereld. Raes scheef daarom niet alleen wetenschappelijke stukken maar ook tal van veelgelezen essays. Hij is hoofdredacteur geweest van het Vlaams Marxistisch Tijdschrift, Samenleving en Politiek en Ethiek en Maatschappij. De titels spreken voor zich: Raes was een progressief intellectueel die bekommerd was om de kwaliteit van het samenleven.
Waarden en waardebeleving in een postmoderne wereld
Voor De Morgen schreef hij talloze columns die later als boek zijn verschenen onder de titel Verschaalde Waarden. De onmin in een cultuur. Raes was gefascineerd door evoluties van waarden en waardebeleving in onze postmoderne wereld. Hij was geen cultuurpessimist: hij had het over waardeverschuiving, niet over waarde- en normverlies. Wel stond hij kritisch ten aanzien van tal van evoluties naar meer individualisme, commercialisering, flexibilisering en mediatisering. Hij waarschuwde dat tolerantie niet gelijk staat aan onverschilligheid en dat vrijheid niet gelijk is aan normloosheid. Hij was een verdediger van de erfenis van mei ’68 maar gaf steeds ook aan dat die bevrijdingsbeweging op bepaalde punten kon doorslaan (de seksuele bevrijding bijvoorbeeld). De bevrijding sinds ’68 ging volgens hem gepaard met een ont-moeten, een deëthisering en een erosie van sociale regels en praktijken. Dit proces van ont-moeten heeft echter de reële ontmoeting bemoeilijkt omdat met het failliet van de oude gezagsmoraal ook tal van sociale praktijken en omgangsvormen zijn verdwenen. En de nieuwe, postmoderne moraal, heeft nauwelijks geleid “tot het scheppen van nieuwe vormelijkheden, een nieuwe taal van de ontmoeting”. Het moeilijke ontmoeten, zo luidt dan ook de titel van een van zijn boeken die tal van studenten hebben bestudeerd.
“Alledaagse zedelijkheid”
Raes had in zijn denken over de samenleving oog voor grote verbanden, voor de rol van politiek, recht en sociaal-economische verhoudingen. Maar tegelijk was hij gefascineerd door de kleine moraal, of zoals hij het zelf noemde “de alledaagse zedelijkheid”. Het domein van de moraal was voor Raes niet beperkt tot een minimummoraal waarin enkele grote principes gelden en men voor de rest volledig vrij is te doen wat men wil. Hij zou het belang van zo’n minimum moraal (denk aan de mensenrechten) nooit ontkennen, maar hij weigert er zich bij neer te leggen dat dit het enige is wat de moraal(filosoof) vandaag nog te zeggen zou hebben. ‘De ethiek is niet beperkt tot de vraag in welke omstandigheden en in welke mate dwang mag worden uitgeoefend. Ook los hiervan is het mogelijk betere van minder goede levensplannen te onderscheiden’. Minimumregels zijn slechts krijtlijnen waarbinnen mensen op zoek kunnen gaan naar een zinvol en authentiek leven. Hij wijst daarom op het belang van een gezonde tafelcultuur, de ritualisering van stukken van de openbare ruimte, een erotische liefdescultuur, een uitgaanscultuur, het belang van het gezin, de opvoeding, etc. Individuele rechten zijn noodzakelijk maar onvoldoende. De mens is in wezen ook een sociaal wezen dat slechts doorheen gemeenschappen, tradities en menselijke verbanden tot zinvolle en authentieke zelfontplooiing kan komen.
Kritisch optimisme
Raes was minder pessimistisch dan zijn leermeester Kruithof. Hij heeft geen eenzijdige klaagzang aan tegen de normloosheid en het individualisme van deze wereld, tegen het kwaad van de media en de jeugd van tegenwoordig. Hij was echter ook niet naïef optimistisch. Het menselijk samenleven is op verschillende punten nog aan verbetering toe. Hij hield als kritisch publiek intellectueel een oogje in het zeil opdat wij postmoderne mensen onze gerichtheid op waarden en sociale verbanden niet zouden verloochenen. Hij was een progressieve denker, maar hij heeft me geleerd dat we altijd moeten opletten om doorheen verandering het kind niet met het badwater weg te gooien.
Een groot verlies voor de huidige academische cultuur
Koen Raes is overleden. We verliezen hiermee een academicus oude stijl. Iemand die het niet alleen moest hebben van internationale highbrow publicaties en formele contacten met vakcollega’s. Raes moest als academicus geëngageerd kunnen bezig zijn in de samenleving. Zijn bezig-zijn heeft mij en vele anderen geïnspireerd. De huidige academische cultuur maakt het steeds moeilijker om academici als Koen Raes een plaats te geven. Misschien is zijn overlijden een moment om daar even grondig bij stil te staan.
Patrick Loobuyck
Vakgroep Wijsbegeerte en Moraalwetenschap UGent
28 februari 2014
Hoe verwijs je naar dit artikel?
Loobuyck, Patrick. "Raes, Koen (1954-2011)." UGentMemorie. Laatst gewijzigd 24.03.2015. www.ugentmemorie.be/personen/koen-raes-1854-2011
Bibliografie
Coene, Gily en Tom Claes. Koen Raes ethicus: een selectie van ingeleide teksten over maatschappij en ethiek. 1 Gent: Academia Press, 2012.
Desmet, Yves. "Ethicus van het alledaagse is niet meer." De Morgen, 06.05.2011, http://www.law.ugent.be/decaan/nieuws/110504-RaesK-pers-01.pdf.
De Winne, Ruben. "Interview Koen Raes, oprichter Schamper." Schamper, 07.04.2008, http://www.schamper.ugent.be/2008-online/interview-koen-raes-oprichter-s....
Luyckx, Joris. "In Memoriam Koen Raes." De Wereld Morgen 09.05.2011, http://www.dewereldmorgen.be/artikels/2011/05/09/in-memoriam-koen-raes.
Van den Broeck, Karl. "Ethicus en rechtsfilosoof Koen Raes overleden." Knack, 04.05.2011, http://www.knack.be/nieuws/mensen/ethicus-en-rechtsfilosoof-koen-raes-ov...
Voorhoof, Dirk. "Bij het overlijden van Koen Raes, enkele impressies." Schamper, 16.05.2011, http://www.schamper.ugent.be/2011-online/bij-het-overlijden-van-koen-rae....