Calvinistische universiteit

Tussen juni 1580 en september 1584 biedt het Pand onderdak aan een Theologisch Athenaeum voor de opleiding van protestantse predikanten. Deze ‘eerste universiteit van Gent’ ten tijde van de calvinistische Republiek mag dan wel geen lang leven beschoren zijn, ze slaagt er in korte tijd in om internationale faam te verwerven. Haar leerlingen die een strenge stroming van het calvinisme aanhangen, zullen hun religieuze stempel drukken op het Noorden. De stad zal deze universiteit, het protestantisme en de alliantie met het Huis van Oranje niet vergeten. Als de Nederlanden in 1814 opnieuw verenigd zijn, herinnert Gent de Nederlandse vorst Willem I aan die eerste universiteit en het verbond dat ooit bestond, in de hoop dat het de stad een van de nieuw op te richten rijksuniversiteiten op zal leveren.

De Pacificatie van Gent

De Lage landen zijn in de zestiende eeuw het toneel van opstanden, repressie en godsdiensttroebelen. In een gemeenschappelijke poging zich te bevrijden van het juk van de Spaanse vorst Fililps II sluiten de zeventien gewesten van de Nederlanden in 1576 een verbond in Gent. De ‘Pacificatie van Gent’ postuleert dat de gewesten zullen samenwerken om de Spaanse troepen te verdrijven; dat de plakkaten tegen de ketters worden opgeschort; dat de Staten-Generaal op eigen initiatief mogen samenkomen en dat Willem van Oranje, die een sleutelrol speelde in de Opstand, erkend wordt als stadhouder van Holland en Zeeland. De Pacificatie installeert bovendien een godsdienstvrede waarbij de meeste gewesten wel katholiek blijven maar niemand nog vervolgd wordt om zijn godsdienst. De Pacificatie is tot op vandaag een van de topstukken van het Nederlandse Rijksarchief omdat het de eerste in een reeks verdragen is op weg naar de zelfstandigheid van de Nederlanden.

De Gentse Republiek

Voor de Gentenaars die de gehate katholieken liever zien vertrekken gaat de Pacificatie niet ver genoeg. Met de stilzwijgende goedkeuring van Willem van Oranje pleegt het revolutionaire Comité van Achtienmannen onder leiding van de Frans van Ryhove en Jan van Hembyze in 1577 een staatsgreep. Gent wordt omgevormd tot een Calvinistische Republiek en speelt een hoofdrol in het verzet tegen de Spanjaarden en de koningsgezinde katholieken. Ook in Antwerpen en Brussel installeren de stadsbewoners een stadstaat maar de Gentse Republiek is omwille van haar radicalisme de bekendste. De katholieke godsdienst wordt verboden, kerken worden vernield, kloosters geplunderd en gelovigen vervolgd.

Van Latijnse school naar calvinistische Universiteit

De Gentse Republiek zet eigen onderwijssystemen op conform de nieuwe calvinistische leer. De katholieke leraren van het gymnasium worden vervangen door protestantse, onder wie verschillende teruggekeerde intellectuelen. Het stadsbestuur schaft het bisschoppelijk seminarie af en installeert in de refter van het Karmelietenklooster in 1578 een Latijnse School voor de opleiding van protestantse predikers. In 1580 breidt de Latijnse School uit en verhuist die naar het dominikanerklooster in Onderbergen. Op 16 juli wordt de calvinistische universiteit feestelijk ingehuldigd. De Theologische Hogeschool wordt bekostigd met de opbrengsten van onder andere de geconfisqueerde Sint-Baafs-, Sint-Pieters- en Baudelooabdijen. De universiteit kan op de belangstelling rekenen van geleerden van de universiteit van Leiden en Heidelberg, die in Gent theologie, ethiek, fysica en filosofie komen doceren. Aan het hoofd van de school staat de theocraat Petrus Datheen. Hij is een discipel van de strenge calvinistische leer, tolereert enkel de ware calvinistische kerk en botst omwille van zijn radicalisme zelfs met de verzoenende Willem van Oranje. Mede onder invloed van de calvinistische hogeschool en haar docenten radicaliseert de Gentse Republiek nog verder. Met hun fundamentalistische godsdiensthouding drijven de stadsrepublieken de katholieke adel, de zogenaamde ‘Malcontenten’, terug naar Filips II en wordt de Pacificatie verbroken. De Spaanse vorst legt zich niet neer bij de opstand en probeert de Nederlanden stad per stad weer in te nemen.

Het einde van de universiteit en de calvinisten

Door de permanente oorlogsdreiging en ondanks haar intellectuele uitstraling blijft het studentenaantal van de calvinistische universiteit beperkt tot een vijfentwintigtal en kan ze haar ambitie om verschillende faculteiten op te richten niet waarmaken. Op 12 september 1584 meldt professor Kimedonck via een bericht op de kerkdeur van het Pand dat de lessen worden gestaakt omwille van de precaire politieke situatie. Vijf dagen later geeft het uitgehongerde Gent zich over aan de nieuwe Spaanse landvoogd en meesterstrateeg Farnese. De professoren krijgen nog een laatste wedde uitbetaald en verlaten Gent op 26 september. De goederen en kloosters worden teruggegeven aan de katholieken en de dominicanen nemen hun plek in Het Pand en in de inquisitie snel terug op. De protestanten in de heroverde katholieke gewesten krijgen twee jaar de tijd om zich terug te trekken. Tienduizenden leden van de financiële en intellectuele elite trekken naar het Noorden en de scheiding van de Nederlanden is bezegeld.

De herinnering aan de universiteit en de alliantie met het huis van Oranje

Als de Lage Landen na de val van Napoleon in 1814 verenigd worden, speculeren verschillende steden uit de zuidelijke provincies op een rijksuniversiteit in hun stad. Een universiteit is een aanlokkelijk vooruitzicht dat de uitstraling van een stad vergroot. Brugge, Gent, Brussel, Leuven en Luik spannen zich tot het uiterste in om de Nederlandse vorst Willem I te overtuigen van hun uitstekende ligging, infrastructuur, omkadering en potentieel. Op 7 november 1814 – op dat moment is Willem I nog niet eens de benoemde vorst van de verenigde Nederlanden – beslist de Gentse gemeenteraad om in het verzoek aan de vorst ook historische argumenten aan te halen: de alliantie met het Huis van Oranje tegen de Spanjaarden, de Pacificatie van Gent in 1576 en de installatie van een universiteit die ‘malheureusement, par les mêmes évènements qui nous ont empêchés de jouis des fruits de ce célèbre traité, (…) a été supprimée peu d’années après sa formation’. Gent krijgt haar universiteit maar het valt te betwijfelen of het de historische motieven waren die de vorst overtuigen. De politieke voordelen om Gent, het grootste orangistische bolwerk van het Zuiden te vriend te houden waren doorslaggevender. De alliantie van de Gentenaars met de Hollanders en hun vorst zal inderdaad tot lang na de afscheuring van België duurzaam blijken.

[Fien Danniau]

Literatuur

• ‘Dossier Het Pand’, in: Universiteit Gent, 1, 1986(2), pp. 12-19.

• Wim Blockmans, ‘De vorming van een politieke unie (veertiende-zestiende eeuw)’, in: J.C.H. Blom en E. Lamberts (red.), De geschiedenis van de Nederlanden, Baarn, 2001, pp. 46-116.

• Guido Jan Bral e.a., Het pand: gent. Acht eeuwen geschiedenis van het oud-dominicanenklooster te Gent, Tielt, 1991.

• Karel Cassiman, Bouwgeschiedenis van de kerk van het voormalig predikherenklooster Het Pand te Gent, Gent, 1980, (onuitg. lic. verh.).