Van Caenegem, Raoul Charles (1927-2018)
Raoul Van Caenegem was een jurist en historicus van wie de publicaties over de geschiedenis van het recht, de middeleeuwen en England toonaangevend zijn in Vlaanderen en het buitenland.
De Gentse professor
Raoul Van Caenegem wordt geboren te Gent op 14 juli 1927. Aan de Gentse universiteit behaalt hij in 1951 het diploma van doctor in de Rechten en twee jaar later dat van doctor in de Geschiedenis. Ondertussen studeert hij ook in Parijs en Londen. Vanaf 1954 is hij assistent. Daarop volgen verdere aanstellingen in Gent die in 1964 uitmonden in het gewoon hoogleraarschap. Als lesgever staat Van Caenegem in voor een enorm groot aantal vakken over rechtsgeschiedenis, middeleeuwse geschiedenis en geschiedenis van Engeland aan de faculteit Letteren & Wijsbegeerte en de faculteit Rechten.
Sleutelfiguur (rechts)historische verenigingen
Raoul Van Caenegem groeit snel uit tot een centrale figuur in het historisch en rechthistorisch netwerk in België. Hij is voorzitter van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis, het Comité voor Rechtsgeschiedenis en de Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde (Gent). Hij is ook lid van vele andere Belgische organisaties, zoals de Koninklijke Commissie voor de Uitgave van Oude Wetten en Verordeningen van België. Daarnaast legt hij ook een grote activiteit aan de dag als Belgisch voorzitter van de dagelijkse redactie van het internationaal toonaangevende Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis/Legal History Review.
Gewaardeerd in binnen-en buitenland
Al vroeg krijgt Van Caenegem grote erkenning voor zijn wetenschappelijk werk. Hij is tweemaal laureaat van de KVAB, waarvan hij in 1974 lid wordt. In datzelfde jaar is hij ook laureaat van de Francquiprijs. Diverse andere blijken van eerbetoon voor zijn wetenschappelijk werk volgen. De Academia Europaea, de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen, de British Academy, de Royal Historical Society en de Medieval Academy of America nemen hem op als lid, buitenlands lid of corresponderend lid. Engelse universiteiten nodigen hem uit als visiting fellow. Hij bekleedt leerstoelen te Cambridge en Harvard. De universiteiten van Tübingen, Leuven en Parijs verlenen hem eredoctoraten. Zijn Gentse alma mater eert hem met de Sartonmedaille. Het sluitstuk van dit alles komt in 1995, wanneer de koning hem de titel van baron verleent.
Auteur talloze overzichtswerken
Ondanks zijn vele andere activiteiten en een enorme lesopdracht, slaagt Raoul Van Caenegem erin meer dan twintig monografieën te schrijven die uitgroeien tot standaardwerken en vaak meerdere vertalingen kennen. Al deze werken vallen op doordat Van Caenegem telkens weer een grote eruditie en een diepgaande kennis van de bronnen weet te verbinden met een helderdere en overzichtelijke tekst. Dat valt mede te verklaren door de oorsprong van vele van deze werken. Eerst dienen ze als cursussen voor Gentse studenten, pas in een later stadium verschijnen ze voor een groter, meestal internationaal, publiek.
Rechtshistoricus van de Europese eenheid
De grootste impact verkrijgt Van Caenegem door zijn rechtshistorische handboeken die in het Engels een wereldwijd publiek bereiken: European law in the past and the future (2002), History of European civil procedure (1973), An historical introduction to private law (1992). Van Caenegem maakt hierbij vooral indruk doordat hij het oude recht niet langer als een nationaal, maar als een Europees fenomeen ziet. Dat laatste klinkt in de vroege eenentwintigste eeuw niet zo vernieuwend, maar onder juristen is pas vanaf ongeveer 1990 het besef gekomen dat Europa opnieuw op weg is naar een gemeenschappelijke rechtscultuur. Van Caenegem heeft mede voor deze doorbraak gezorgd door in zijn algemene handboeken erop te wijzen dat Europa vroeger één gemeenschappelijke rechtscultuur had, het ius commune (gemeenschappelijk recht), namelijk het Romeins en Romano-canoniek recht. De European Society for Comparative Legal History erkent in 2014 zijn rol als pionier. Haar tweejaarlijkse prijs ter bekroning van de beste publicatie door een jonge rechtshistoricus krijgt de naam 'Van Caenegem prize'.
Maar tevens rechtshistoricus van lokale diversiteit
Van Caenegem bestudeert niet enkel eenmakingsprocessen binnen Europa, maar ook de lokale weerstand en diversiteit. In Les arrêts et jugés du Parlement de Paris sur appels flamands (1986) gaat hij in op de botsing tussen de Franse kroon en de grafelijke macht in Vlaanderen. Geschiedenis van het strafrecht in Vlaanderen (1954) en Geschiedenis van het strafprocesrecht in Vlaanderen (1956) behandelen dan weer rechtstakken waarin het ius commune aanvankelijk maar weinig succesvol blijkt te zijn. Mede op basis van dit onderzoek relativeert Van Caenegem zelf daarom ook regelmatig het belang van het ius commune. Uiteindelijk bleef de impact van dit geleerde recht op de gewone man en vrouw in de middeleeuwen beperkt. Net daarom verschijnen van zijn hand heel wat studies van lokale Vlaamse keuren die veel meer het dagelijks leven bepaalden.
En van vreemde eend in de bijt Engeland
Binnen het Europese ius commune vormde Engeland een geval apart. Engeland ontwikkelde een eigen alternatief voor het gemeenschappelijk Europese ius commune, het common law, ook een gemeenschappelijk recht, maar dit keer van Engeland en niet van Europa. Van Caenegem bestudeert de ontstaangeschiedenis ervan in Royal writs in England from the Conquest to Glanvill (1959), The birth of the English common law (1973) en English lawsuits from William I to Richard I (1990-1991). De Engelse rechtshistorische wereld, die nochtans sterk gesloten staat tegenover buitenstaanders, accepteert Van Caenegems boeken zonder meer als toonaangevend. Judges, legislators and professors (1987) geeft voor een groter publiek van juristen een inzicht in de tegenstellingen en spanningen tussen Engels en continentaal-Europees recht. Voor het Vlaamse publiek schrijft Van Caenegem dan weer Geschiedenis van Engeland (1997) en Engeland wonderland (2005).
Maar traditionele mediëvist boven alles
Raoul Van Caenegem past perfect in de rechtsgeschiedenis die Vlaanderen tot het einde van de twintigste eeuw domineert. Rechtsgeschiedenis steunt op middeleeuwse geschiedenis. Niet toevallig is hij de auteur van boeken over geschiedenis van de middeleeuwen en de middeleeuwse instellingen. Geheel in de traditionele lijn van de ‘Gentse school’ van de mediëvistiek dient deze middeleeuwse geschiedenis op bronnen te steunen. Van Caenegem werkt dan ook de cursus van zijn leermeester François Ganshof over de bronnen van de middeleeuwse geschiedenis uit tot een internationaal geprezen standaardwerk.
En misschien toch ook sociale wetenschapper
Een rode draad in Van Caenegems werk is zijn grote interesse voor de achterliggende mechanismen van veranderingsprocessen eerder dan voor de loutere feiten. Een mooi voorbeeld daarvan vormt zijn Over koningen en bureaucraten (1977) over de geschiedenis van het publiekrecht. Dit aspect van zijn werk promoot hij echter zelf minder. Zo kiest hij voor de internationale verspreiding niet voor Over koningen en bureaucraten, maar voor An historical introduction to Western Constitutional law (1995) dat veel minder ingaat op de achterliggende factoren van de historische evolutie, waarschijnlijk omdat zijn publiek van juristen hiervoor minder interesse heeft.
Onzichtbare veelzijdigheid
Raoul Van Caenegem toont zich in zijn wetenschappelijk werk zeer veelzijdig. Het gevolg daarvan is dat hij op veel diverse terreinen en in verschillende landen naam gemaakt heeft, maar dat zijn lezers daarbij meestal slechts van een aspect kennis nemen en onwetend blijven over zijn andere publicaties. Veelzeggend over de kwaliteit van zijn werk is echter dat zelfs die beperkte kennismaking leidt tot grote waardering voor de hoge kwaliteit en grote toegankelijkheid van zijn werk.
Dirk Heirbaut
Faculteit Rechten UGent
29 augustus 2018
Hoe verwijs je naar dit artikel?
Heirbaut, Dirk. "Van Caenegem, Raoul Charles (1930-2018)." UGentMemorie. Laatst gewijzigd 29.08.2018. www.ugentmemorie.be/personen/van-caenegem-raoul-charles-1927-2018.