Kekulé, August (1829-1896)

Internationale opleiding

Kekulé wordt geboren in 1829, in Darmstadt, als afstammeling van een adellijke Boheemse familie. Hij studeert scheikunde in Giessen met de bekende Justus von Liebig (1803-1873) als mentor. Hij behaalt er het doctoraat in 1851. Zijn vorming als onderzoeker loopt langs Parijs, Zwitserland en het Saint-Bartholomew’s hospitaal in Londen. Hij verlaat Londen in de herfst van 1855 om een jaar later de academische graad van Habilitation te behalen in Giessen met de steun van Liebig en Bunsen. In maart 1856 wordt hij Privatdozent in Heidelberg. Niet lang, want in 1858 wordt hij op 29-jarige leeftijd hoogleraar in Gent.

Een onderzoeksprofiel

De aanleiding tot Kekulé’s benoeming in Gent is het overlijden professor Daniël Mareska (1803-1858) die zich vooral op het vlak van de sociale geneeskunde zeer verdienstelijk had gemaakt. Voor de regering is dit een unieke gelegenheid om de chemie, en zo de Belgische industrie, een boost te geven. Scheikunde is op dat moment nog een theoretische discipline waarvan het onderricht vooral tot doel heeft de studenten voor te bereiden op staatsexamens. De liberale minister Charles Rogier geeft Jean-Servais Stas (1813-1891), een wereldautoriteit in de analytische chemie, de opdracht een opvolger te zoeken. Stas is zelf een gedreven onderzoeker die pleit voor onderzoeksgericht en experimenteel onderwijs. Hij is er zich van bewust dat hij de witte raaf in het buitenland moet zoeken.

Stas ondervindt in zijn opdracht en voordracht van Kekulé heel wat tegenstand. Niet in het minst omdat de interne kandidaat, François Donny, volgens Stas niet aan het gevraagde profiel voldoet. Deze assistent-preparator in het laboratorium van Mareska had reeds een aantal cursussen van zijn zieke mentor overgenomen en zal uiteindelijk de leerstoel van Mareska delen met Kekulé. Ook de pers onthaalt de benoeming van de Duitser Kekulé kritisch.

1858-1958

Hoewel hem aanvankelijk geen hartelijk welkom te beurt valt, zal honderd jaar later, in november 1958, de UGent de benoeming van August Kekulé herdenken met een tentoonstelling in de Centrale Bibliotheek waarbij talrijke documenten en historische stukken uit Kekulé’s verblijf in Gent te zien zijn. Ook in het Belgische paviljoen van de wereldtentoonstelling Expo 58 zal er aandacht zijn voor Kekulé. In hetzelfde jaar 1958 vinden ook verschillende internationale congressen plaats met de bedoeling een sleutelmoment in de ontwikkeling van de organische structuurtheorie in herinnering te brengen.

Onderwijs- en onderzoekslaboratorium voor Chemie

In Gent is Kekulé verantwoordelijk voor het onderwijs in de anorganische en organische chemie in niet minder dan zeven verschillende richtingen. Hij geeft aan al die studenten samen les, driemaal per week, telkens van tien tot half twaalf. Daarnaast is hij ook intens betrokken in de inhoudelijke en infrastructurele uitbouw van het praktisch onderwijs, op dat moment nog geen verplichting aan de Belgische universiteiten. In 1862-1863 opent zijn Laboratoire d’instruction et de recherches chimiques. Het ‘Labo Kekulé’ is een unicum in België en bevat een laboratoriumzaal voor studenten en onderzoekers, een auditorium, zijn persoonlijk labo, lokalen voor de collecties en voor het technisch personeel. In het groot  laboratorium vinden zowel – en met een verschillend reglement – praktische oefeningen plaats van de reguliere kandidatuursstudenten als onderzoek door de doctoraatsstudenten en gelieerde onderzoekers. Gent wordt snel een wereldbefaamd onderzoekscentrum in de chemie.

Organische chemie

Kekulé is in de eerste plaats een gedreven wetenschapper. Net aangekomen in Gent, organiseert hij in september 1860 samen met twee bevriende collega’s een eerste internationaal chemiecongres in Karlsruhe, om orde op zaken te stellen in de op dat moment gangbare inzichten in de  structuurtheorie. Gedurende de Gentse beginperiode werkt Kekulé het eerste volume af van zijn naslagwerk Lehrbuch der Organischen Chemie oder der Chemie der Kohlenstoffverbindungen. Het tweede volume waarin een belangrijk deel aan de aromatische chemie is gewijd verschijnt in 1866.

De structuurformule van benzeen (C₆H₆)

Tijdens zijn verblijf in Gent en via uitvoerige experimentele waarnemingen ontdekt Kekulé de ringvormige benzeenstructuur. Het zal de rationele basis worden van de aromatische scheikunde. Hoewel Kekulé later zal beweren dat de ingeving gebeurde in de winter van 1861-62 in zijn woonplaats in de Veldstraat, komt hij pas op 27 januari 1865 naar buiten met het hexagonmodel tijdens een zitting van de Frans Academie in Parijs. Een paar maanden later op 11 mei stelt hij zijn publicatie voor aan de Koninklijke Academie in Brussel met als titel “Note sur quelques produits de substitution de la benzine”. Een zeer gedetailleerde beschrijving volgde een jaar later in het tijdschrift Annalen der Chemie und Pharmacie met als titel “Untersuchungen über Aromatische Verbindungen”. 1865 zal vereeuwigd worden als hét ontdekkingsjaar van de klassieke benzeenstructuur door Kekulé. 100 jaar later viert de UGent de gebeurtenis met opnieuw een tentoonstelling , maar ook vond rond deze periode een aantal internationale herdenkingscongressen plaats.

Waartoe lichtgas zoal kan leiden

Op 24 juni 1862, vier jaar na zijn komst in Gent, trouwt Kekulé met de negentienjarige Stéphanie, dochter van George Drory, algemeen inspecteur-directeur van de Imperial Continental Gas Association met hoofdzetel in Londen. In die functie is Drory verantwoordelijk voor de gasverdeling in de stad. Kekulé kwam in contact met de familie omwille van een infrastructureel probleem in zijn laboratorium: hij had overdag gasdruk nodig voor zijn bunsenbranders maar in Gent was aanvankelijk enkel ‘s nachts lichtgas beschikbaar. Het familiegeluk van Kekulé is helaas van korte duur. Stéphanie overlijdt in mei 1863, een paar dagen na de geboorte van hun zoon.

De familie Drory heeft nauwe banden met de invloedrijke Gentse en Brusselse liberale kringen. Dankzij deze relaties, zijn professorale functie en zijn wetenschappelijke zichtbaarheid verwerft Kekulé snel aanzien. In december 1864 wordt hij geassocieerd lid van de Koninklijke Academie Klasse der Wetenschappen, in 1866 officier in de Leopoldsorde, en in 1867 treedt hij op als jurylid van de Belgische regering op de wereldtentoonstelling in Parijs.

Chemisch Instituut van Bonn

Kekulé blijft slechts negen jaar in Gent. Niet gebonden door familie aanvaardt hij in 1867  een hoogleraarpositie in Bonn en een jaar later neemt hij zijn intrek in het pas afgewerkte Chemisches Institut, waarvan hij ook snel directeur wordt. Net als in Gent omringt hij er zich met uitzonderlijke medewerkers. Van de eerste tien toegekende Nobelprijzen zullen drie winnaars tot Kekulé’s studenten behoren: ’t Hoff in 1901, Baeyer in 1905 en Wallach in 1910.

Van August Kekulé tot Friedrich August Kekule von Stradonitz

Kekulé bouwt zijn carrière verder uit in Duitsland. Hij wordt rector aan de universiteit van Bonn en voorzitter van de Duitse Chemische Vereniging. In 1895 wordt hij tot de adelstand verheven en daar waar zijn naam een staartje bij krijgt, namelijk von Stradonitz, gaat het Franse accent in zijn naam verloren. Hij overlijdt kort nadien in 1896, net geen 67 jaar oud.

De Gentse nalatenschap

In Gent wordt Kekulé opgevolgd door Théodore Swarts, die op zijn beurt zal worden opgevolgd door zijn zoon Frédéric. Deze laatste zal wereldberoemd worden als pionier in de ontwikkeling van gefluoreerde organische verbindingen.

De internationale naambekendheid van Kekulé in de Gentse context is in belangrijke mate aan professor Gillis te danken. Hij is de drijvende kracht achter de toekenning van de Gentse Kekuléstraat en de invoering van een Kekulépostzegel, uitgegeven in 1966, waarop Kekulé is afgebeeld, omkaderd door dé klassieke structuurformule van benzeen, namelijk de zeshoek met alternerende enkele en dubbele bindingen. Als prorector van de universiteit blijft Gillis zich inzetten om Kekulé’s nagedachtenis in leven te houden. In 1959 verschijnt van zijn hand een verhandeling met als titel: “Kekulé te Gent (1858-1867) – De geschiedenis van de benoeming van August Kekulé te Gent en de oprichting van het eerste onderrichtslaboratorium voor scheikunde in België”. Dit historisch belangrijke lokaal, alsook het auditorium waar Kekulé college hield waren gelegen op de tweede verdieping van de westervleugel C van de Oude School met ingang aan de Universiteitstraat. Deze historisch waardevolle lokalen hebben echter de talrijke drastische renovatiewerken van het gebouw niet overleefd.

Heel terecht maakt Kekulé deel uit van de tien finaal geselecteerden in de verkiezing van de grootste Gentse prof in 2006. Meer recent, in 2011, ter gelegenheid van het internationaal jaar van de chemie, mocht onze instelling een National Chemical Landmark ontvangen van de Britse Royal Society. Het opschrift van de gedenkplaat luidt: “August Kekulé (1829-1896) - Recognising his pioneering work at Ghent University (1858-1867) on structural and organic aromatic chemistry”.

Pierre J. De Clercq
Vakgroep Organische en Macromoleculaire Chemie
28 november 2016

Dit is een variant van de tekst uitgesproken op de Sartonlezing door de auteur op 23 maart 2016.

Hoe verwijs je naar dit artikel?

De Clercq, Pierre. "Kekulé, August (1829-1896)." UGentMemorie. Laatst gewijzigd 28.11.2016. www.ugentmemorie.be/personen/kekule-august-1829-1896

Bibliografie

Anschütz, Richard, August Kekulé. Berlin: Verlag Chemie, g.m.b.h., 1929.

Burmester, Ralph. Kekulés Traum - von Benzolformel zum Bonner Chemiepalast. Bonn: Dt. Museum, 2011.

De Clercq, Pierre. “In het spoor van Kekulé te Gent (1858-1867).” In Symposium 150 jaar Benzeenstructuurformule - Ontstaan en Huidige Toepassingen, uitgegeven door Koninklijke Vlaamse Chemische Vereniging, 33-53.

De Clercq, Pierre. “In het spoor van Kekulé te Gent (1858-1867).” Digitaal boek van de Sartonlezing van Pierre De Clercq op 24 maart 2015. Gent: Museum voor de geschiedenis van de Wetenschappen, 2015. (https://www.albelli.nl/onlinefotoboek-bekijken/ebb7b5c1-f772-4963-a945-3...)

Gillis, Jan. “Kekulé te Gent (1858-1867): De geschiedenis van de benoeming van August Kekulé te Gent en de oprichting van het eerste onderrichtslaboratorium voor scheikunde in België.” Brussel: Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België 1959. (Verhandelingen 62.)

Symposium 150 jaar Benzeenstructuurformule - Ontstaan en Huidige Toepassingen. Gent: Koninklijke Vlaamse Chemische Vereniging, 2015.

Rocke, A. J. Image and Reality -  Kekulé, Kopp, and the Scientific Imagination. Chicago: University of Chicago Press, 2010.

Rocke, A.J. "It began with a Daydream: The 150th Anniversary of the Kekulé Benzene Structure." Angewandte Chemie 54 (2015): 46-50.

Wotiz, John H. The Kekulé Riddle - A Challenge for Chemists and Psychologists. Clearwater, FL: Cache River Press, 1993.